طبقات الحنابلة (کتاب)
کتاب «طبقات الحنابلة»، اثر محمد بن ابی‌یعلی، معروف به ابن ابی‌یعلی، فرهنگ نامه رجال مذهب حنبلی از قرن سوم تا نیمه قرن ششم قمری است. این کتاب اولین کتابی است که در باب طبقات حنبلیه نگاشته شده است. همچنین یکی از مهم ترین منابع شناسایی فقهای حنبلی می‌باشد و جمعی بر آن تلخیص و برخی دیگر بر آن حاشیه نوشته‌اند.
ساختار کتاب
این کتاب چهار جلد دارد. جلد اول و دوم کتاب با عنوان طبقات الحنابلة می‌باشد که از ۶ طبقه تشکیل شده است. جلد سوم و چهارم با عنوان «الذیل علی طبقات الحنابلة» آمده است.
در ابتدای جلد اول، مقدمه کوتاهی آمده، سپس با بیان نسب محمد بن حنبل، سخنان بزرگان را در فضایل او ذکر نموده، سپس به بیان طبقه اول فقهای حنبلی پرداخته که این عده، اصحاب بدون واسطه احمد بن حنبل هستند. در انتهای همین جلد دو باب آمده: بابی راجع به کسانی که به هر دلیل اسامی آنان ذکر نشده و یا اینکه در اسامی آنها اختلاف وجود دارد و به کنیه شناخته می‌شوند و باب دوم، اسامی زنانی است که سؤالاتی از احمد بن حنبل کرده‌اند. همچنین در ابتدای این جلد، سه تصویر از نسخه‌های قدیمی کتاب آورده شده است.
در جلد دوم کتاب، طبقات دوم تا ششم فقهای حنبلی ذکر شده است. طبقه دوم درباره تابعین احمد بن حنبل بر اساس حروف معجم است. اما طبقات چهارگانه دیگر بر اساس سال درگذشت اشخاص است که به ۵۱۲ قمری ختم شده است.
جلد سوم و چهارم کتاب نیز با یک مقدمه کوتاه آغاز شده و سپس از متوفیان نیمه دوم قرن پنجم از سال ۴۶۰ تا ۵۰۰ قمری تحت عنوان «وفیات المائة الخامسة» یاد می‌کند و تا متوفیان سال ۷۰۱ تا ۷۵۱ قمری تحت عنوان «وفیات المائة الثامنة» می‌آورد و در هر قرن ترتیب سال وفات را رعایت می‌کند. در ادامه، کتاب «بغیة الوعاة» سیوطی در طبقات لغویین و نحات به آخر جلد چهارم ملحق گردیده است.
گزارش محتوا
درباره این کتاب توجه به نکات زیر مفید است:
- نویسنده علاوه بر شرح حال افراد به پاره ای از عقایدشان نیز اشاره می‌کند؛ مثلا از قول هارون بن عبدالله معروف به هارون حمال می‌نویسد: قرآن کلام خداوند است و در هر صورت مخلوق نمی‌باشد و با هیچ توجیهی نمی‌توان پذیرفت که مخلوق باشد و کسانی که گمان نموده‌اند که اسماء خدا مخلوق است، از نظر من کافرند...
- مؤلف سعی نموده، تاریخ وفات علمای حنبلی را در کتابش بیان نماید.
- در بخش ذیل طبقات، ابن رجب، به شرح حال فقهای حنبلی و ذکر اطلاعاتی همچون اساتید، تألیفات، تولد و وفات و شغل‌های آنها از سال ۴۶۰ تا ۷۵۱ق، به شیوه ی صد سالانه می‌پردازد. ابن رجب این کتاب را با اصحاب قاضی ابن ابی‌یعلی آغاز نموده و در هر قرن ترتیب سال وفات را رعایت می‌کند.
- او در مقدمه کتابش می‌نویسد: این کتابی است که من جمع نمودم و آن را ذیلی بر کتاب طبقات فقهای اصحاب امام احمد - که توسط ابن ابی‌یعلی نگاشته شده - قرار دادم و آن را با اصحاب قاضی ابی‌یعلی شروع نمودم و ترتیب کتابم را بر اساس سال وفات قرار دادم.
- در جزء اول کتاب، ابن رجب پس از یک مقدمه به افرادی که پس از ابن ابی‌یعلی در سده پنجم (سال ۵۰۰-۴۶۰) و نیز ششم (سال ۶۰۰-۵۰۱) وفات کرده‌اند و در جزء دوم به کسانی که در سده هفتم و هشتم وفات نموده‌اند، پرداخته است.
- نویسنده در پاره ای موارد، کیفیت ضبط برخی از اسماء دشوار را بیان کرده است.
- وی تاریخ و محل تولد افراد، زمان و مکان وفات و محل دفن آنها و نیز سن آنها هنگام وفات را در صورت مشخص بودن ذکر می‌کند.
- همچنین اساتیدی را که فرد در رشته‌های مختلف از آنها بهره برده و نیز کتاب‌هایی را که فرد نگاشته و یا تلخیص و یا شرح کرده، ضبط نموده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، «کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون»، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول.
- ابن مبرد، یوسف بن حسن، «الجوهر المنضد فی طبقات متأخری أصحاب أحمد»، چاپ اول، ریاض، مکتبة العبیکان، ۱۴۲۰ق.
- ندوی، هاشم، «تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة»، حیدرآباد الدکن، مطبعة دائرةالمعارف العثمانیة، ۱۳۵۰ق.
منبع
ویکی نور